O uwadze słów kilka – bo nie ma uczenia się, bez skupienia uwagi
Uwaga jest właściwością zwierząt i ludzi, pełni funkcje obronną oraz współuczestniczy we wszystkich procesach poznawczych. Ten obronny charakter uwagi w dalszych okresach rozwojowych pozwala nam uniknąć w wielu przypadkach niebezpieczeństw- np. zwracając uwagę na czynność krojenia chleba czy skrobania warzyw możemy uniknąć skaleczenia, zwracając uwagę na podłoże, po którym chodzimy, unikamy potykania się czy przewrócenia, światła i znaki drogowe, na które w ruchu ulicznym zwrócimy uwagę, pozwalają uniknąć wypadku.
Uwaga pełni również funkcję poznawczą. Przepisując tekst z uwagą, nie zrobimy błędów, przyglądając się z uwagą obrazkowi/obrazowi dostrzeżemy wiele elementów, słuchając uważnie, więcej i lepiej zapamiętamy/ zrozumiemy, czytając z uwagą tekst, więcej szczegółów zapamiętamy, łatwiej uchwycimy daną myśl.
Uwaga towarzyszy nam we wszystkim, co robimy. Bez jej udziału nie mielibyśmy możliwości podejmowania różnych działań. Bez skupienia uwagi nasze myśli są chaotyczne, często nie pamiętamy wielu wydarzeń.
Cechy i właściwości uwagi.
Jeśli jakiś szelest, stuknięcie czy szepty przyciągają naszą uwagę i rozpraszają ją od zasadniczej czynności, to mówimy o uwadze mimowolnej. Wówczas to nie my sterujemy naszą uwagą, lecz zależy ona od bodźców działających w naszym otoczeniu, bo to one kierują wówczas naszą uwagą.
W miarę nabywania doświadczeń, gdy układ nerwowy dojrzewa, to uwaga mimowolna odgrywa mniejszą rolę, a znacząco zaczyna dominować uwaga dowolna. To już nie bodźce z otoczenia decydują, ale my z własnej woli, decydujemy, na jakie sytuacje i czynności skierujemy naszą uwagę i na jakich czynnościach/działaniach skupimy się. Bo wraz z wiekiem zaczynamy coraz bardziej świadomie sterować naszą uwagą, ponieważ zdajemy sobie sprawę z tego, co jest dla nas ważne i potrzebne.
Skupienie uwagi wymaga od nas wszystkich dużego wysiłku psychicznego, „zużywamy” wówczas duże ilości energii i odczuwamy to jako potężne zmęczenie. To od naszej odporności na zmęczenie zależy w dużym stopniu czas i natężenie (koncentracja) uwagi.
A ponieważ dzieci i młodzież mają jeszcze niedojrzały układ nerwowy, to szybko się męczą podczas jej skupienia. Dlatego też, charakterystyczne dla nich są: krótki czas skupienia i słaba koncentracja uwagi (słabe natężanie uwagi).
Nasze różnice indywidualne dotyczą także zakresu uwagi.
Zakres uwagi to ilość bodźców, które jednocześnie możemy objąć naszą uwagą. Np. nauczyciel prowadzący lekcje swoja uwagą musi objąć wszystko to, co robi i mówi oraz wszystkie dzieci w klasie – co robią czy podporządkowują się poleceniom, jakie maja tempo pracy, czy nadążają za tokiem lekcji. Dodatkowo zakres uwagi związany jest z doświadczeniem, podlega ćwiczeniom, a doskonali się przez wiele lat.
Z zakresem uwagi mocno związana jest podzielność uwagi. Jeżeli mamy duży zakres uwagi i potrafimy skupić się na wielu obiektach i cechach, to mówimy, że mamy dużą podzielność uwagi (dzieci cechuje mała podzielność uwagi).
Bardzo ważne!!! jeśli dziecko w wieku poniemowlęcym, przedszkolnym i młodszym szkolnym zbyt długo ogląda programy telewizyjne, to zaburzony i utrudniony jest proces kształtowania uwagi dowolnej!!! Szybko migające obrazy kreskówek, bez przerwy przyciągają uwagę mimowolną i w rezultacie dziecko nie umie kierować swoją uwaga dowolną nawet na polecenie!!!
Czym jest czas skupienia uwagi ?
Cecha ta bezdyskusyjnie zależy od stopnia dojrzałości układu nerwowego, czyli jednocześnie od wieku dziecka. Dzieci w wieku od 1-3 roku skupiają uwagę na jednej zabawie, potrafią skupić się od 15 do 20 minut, natomiast uwagę dowolną potrafią utrzymać do 10 minut (i tyle zwykle trwają zajęcia dydaktyczne u maluchów, nieco dłużej u średniaków).
Dzieci w wieku 5-6 lat potrafią bawić się w skupieniu do 40 minut, natomiast na zajęciach dydaktycznych wytrzymują do ok. 20 minut i taki jest przeciętny czas skupienia uwagi dowolnej. Idąc dalej, zauważa się, że dzieci w zerówkach oraz klasach I-II, po około 15-20 minutach skupienia uwagi dowolnej już są zmęczone i często wymagają przerwy śródlekcyjnej.
Dzieci starsze w klasach III i IV zdolne są już dość długo skupić uwagę – nawet do 60 minut, bez przerwy, jeśli są zainteresowane czynnością, ale są i takie dzieci, które już po kilku minutach się rozpraszają – tak duże są w tym zakresie różnice indywidualne między dziećmi!!!
Stopień koncentracji uwagi czyli natężenie uwagi – również wzrasta z wiekiem. I tak dzieci z zerówek i klas początkowych są zdolne do dość silnej koncentracji uwagi na zajęciach lekcyjnych, ale po nich są tak zmęczone, że czasem nie odpowiadają na najprostsze pytania – bo wymagają relaksu/odpoczynku.
Uwaga to ważne!!! dzieci zmęczone zbyt silną koncentracją często są rozdrażnione, kapryśne, nadmiernie senne lub nadmiernie pobudzone. Często w takiej sytuacji pomaga małe co nieco np. owoc, szklanka soku, gdyż dzieci muszą odbudować zużyte rezerwy energetyczne- zwłaszcza po sprawdzianach.
Zakres uwagi – jest zależny od wieku, liczby doświadczeń oraz od indywidualnych zdolności i możliwości dzieci w zakresie spostrzegania, wyobraźni, myślenia. Jest to zdolność do zauważenia, zapamiętania i odtworzenia obiektów/przedmiotów w polu widzenia.
Podzielność uwagi – to właściwość również zależna od stopnia dojrzałości układu nerwowego, a więc od wieku, od ogólnej sprawności ruchowej dziecka i poziomu rozwoju jego wszystkich procesów psychicznych i wykonawczych (lokomocji, manipulacji, mowy). Właściwość ta doskonali się powoli i stopniowo. Często dzieci w klasach początkowych mają z podzielnością uwagi trudność – jeśli przepisują z tablicy jakiś tekst, a nauczycielka zadaje w tym czasie pracę domową, to trudność polega na połączeniu tych dwóch czynności- przepisywania i słuchania.
Jakie inne właściwości mają wpływ na uwagę?
- wiek – inne są cechy uwagi dzieci i inne osób dorosłych,
- wiedza i doświadczenie- jeśli czegoś nie rozumiemy, to po chwili słuchania nasza uwaga się rozprasza i kierujemy ją na to, co bardziej przystępne. Dlatego wprowadzając nowe zagadnienie, należy posługiwać się zrozumiałym językiem, wyjaśniać nowe pojęcia, ilustrować problemy wieloma przykładami,
- zainteresowanie – to czynność, która „trzyma uwagę w napięciu, wydłuża czas skupienia, ułatwia koncentrację, zakres i dowolność uwagi (dzieci przedszkolne i w młodszym wieku szkolnym zainteresowane są głównie zabawą, toteż najłatwiej skupić ich uwagę przez czynności o charakterze zabawowym),
- jakość naszej uwagi zależy od stanu zdrowia (nawet zwykły katar utrudnia koncentrację),
- samopoczucie,
- ilość snu (głodne i niewyspane dzieci /dorośli źle skupiają uwagę),
- pogoda i temperatura,
- ilość tlenu w pomieszczeniu,
- zmęczenie i wiele innych czynników.
Ważne!- uwagę można/należy rozwijać i doskonalić mając o niej wiedzę, znając możliwości i właściwości osób/dzieci z którymi pracujemy.
Zabawy i ćwiczenia – czyli jak pomagać w kształtowaniu uwagi?
Mimo niedojrzałego jeszcze układu nerwowego u dzieci, można dzieci wspomóc w jej kształtowaniu na kilka sposobów:
- Uwagą dziecka można w pewnym zakresie kierować i ćwiczyć, używając znanych wyrażeń: Nastawiamy tym samym dziecko na skupienie uwagi za pomocą zwrotów typu:
- To Ważne!
- Zwróć uwagę na…
- Patrz uważnie, by się nie pomylić- dziecko uczy się, że uwaga jest mu potrzebna w bardzo wielu czynnościach,
- Rób to po-wo-li, to się uda!
- Czasem zwracamy uwagę na coś ważnego, co chcemy przekazać za pomocą głośniejszego mówienia, powtarzania dobitnie określonej informacji, nagłego ściszenie głosu, sformułowania typu: zobaczę komu się uda, kto potrafi…
- Uwagę dzieci warto ćwiczyć poprzez aktywności typu:
- szukanie różnic między obrazkami– zabawy tego typu wymagają bardzo dużej koncentracji uwagi, by nie przeoczyć jakiejś różnicy,
- szukanie braków na obrazkach– czego tu brakuje, czego rysownik zapomniał dorysować,
- labirynty– znajdź drogę w labiryncie, uważaj, by się nie pomylić,
- wspólne czytanie,
- wspólne/razem z dzieckiem wykonywanie czynności domowych,
- gry planszowe, logiczne, strategiczne,
Warto nadmienić także, że każda zabawa typu układanie puzzli, rysowanie, staranne kolorowanie, rozwiązywanie rebusów, krzyżówek, szyfrowanek, , kodowanie – uczy skupienia uwagi i ćwiczy ją- starajmy się wówczas nie przerywać dzieciom wykonywanych aktywności/czynności!
Ewa Włodarczyk
Nauczyciel współorganizujący kształcenie specjalne
Terapeuta pedagogiczny
Bibliografia:
Janiszewska B., Mam 6 lat i idę do szkoły, wyd. Seventh Sea,
Janiszewska B., Wspomaganie koncentracji i nie tylko – Ćwiczenia i zabawy dla dzieci od 4 do 9 lat, wyd. Seventh Sea.
